حجت الاسلام علی‌اکبر عبادی نیک، کارشناس پاسخگویی به شبهات اعتقادی، به سوالاتی پیرامون مسئله شبهه‌شناسی پاسخ داد که تقدیم شما فرهیختگان می‌شود.

* توضیح اجمالی در مورد ماهیت شبهه و علت پیدایش و ترویج آن بفرمایید.

چیستی و علت ترویج شبهه

مبحث سوالات و شبهات، یکی از جدی‌ترین چالش‌های معرفت شناسی و ترویج معارف دینی در حوزه عمومی جامعه است.

در حال حاضر در همین مرکز ملی پاسخ‌گویی به سوالات دینی روزانه چند هزار سوال در هشت گروه کلام، اعتقادات، فقه، قرآن، حدیث، اخلاق، روانشناسی و تاریخ به صورت تلفنی و مجازی پاسخ داده شده و پاسخگویی‌ به این اقشار با سطح تحصیلات مختلف و از مناطق جغرافیایی مختلف اتفاق می‌افتد.

کسانی که با تفکر دینی مخالفت می‌کنند، یکی از نقاط ثقلشان ترویج شبهات است.

شبهه همانند یک ویروسی است که اگر در زمان ورود به بدن با آن مقابله نشود، به تدریج گسترش پیدا می‌کند و اگر در این حالت اقدامی نداشته باشیم، در آینده نزدیک، سیستم اعتقادی و چهارچوب مبانی انسان را به هم می‌زند.

مرحوم آیت الله مصباح یزدی در قضایای فتنه سال ۸۸ یک تحلیلی بسیار زیبایی را ارائه کردند که ریشه این فتنه در اثر شکاکیت و عدم معرفت به شبهات اعتقادی بوده است؛ حالا چطور به بدنه اجتماعی تسری داده شده است؟

شیوه‌های مختلف تسری شبهه در جامعه

خیلی از اوقات بین اقشار مختلف و توده مردم یک سری از شبهات دینی ایجاد می شود که این شبهات در قشر جوانان و نوجوانان به یک مدل و در قشر تحصیل کرده و فرهیختگان هم به مدل‌های مختلف ترویج می‌شود.

وجود شبهات و ترویج آن یکی از مهمترین راهکارهایی است که همیشه از طرف جبهه مقابل پیگیری شده و این چیز جدیدی نیست.

برای مثال، اگر به ماجرای کربلا نگاه کنیم، وقتی امام سجاد علیه السلام را وارد مجلس ابن زیاد ملعون کردند، با القای یک شبهه و تفکر باطل در صدد انحراف اذهان عمومی جامعه برآمدند.

در آن مجلس ابن زیاد گفت که این شخص کیست و معرفی کنید که گفتند: علی بن حسین (علیهما السلام) است؛ ابن زیاد گفت که مگر علی بن حسین را خدا در کربلا نکشت؟

ببینید در این مجلس، ابن زیاد در حال ترویج جبرگرایی است و در صدد بیان این مطلب است که خدا او را کشته است و حضرت فرمودند که من برادری داشتم به اسم علی بن حسین که مردم او را در کربلا کشتند. در حال حاضر هم دشمن همین کار را انجام می‌دهد.

الان این همه شبکه های ماهواره‌ای و مجازی درصدد القای همین کارها هستند و انسان به خاطر این کارشان مبهوت می‌ماند که با چه انسجام و هماهنگی این کار را انجام می‌دهند.

گاهی اوقات یک موضوعی از موضوعات اعتقادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، در شبکه های مختلف بیگانه به زبان های مختلف دنبال می‌شود.

من در حوزه کاری خودم که مباحث اعتقادی است، گاهی اوقات می‌بینم که یک موضوعی مثل مسئله تناسخ (به عنوان آموزه‌ای که در مبانی دینی ما غلط است) را در جامعه پررنگ می‌کنند و در قالب‌های مختلف مثل برنامه کودک،کتاب های شعر و رمان توسط شبکه های اجتماعی و سایت های اینترنتی در اذهان جامعه القا می‌کنند.

* چطور می‌توان با شبهات مواجه شد و آن را حل کرد؟

شناخت شبهات و نحوه پاسخ‌گویی به آنها

کسانی که در راستای ترویج دین به روشهای مختلف قدم برمی دارند، یکی از مسائلی که باید به طور مفصل بپردازند، شناخت شبهات و نحوه پاسخ‌گویی به آنهاست.

معضلی که ما در حوزه‌های علمیه با آن مواجه هستیم این است که طلاب طی مراحل عمومی و تخصصی مسلط به مبانی دینی می شوند، اما در مهارت پاسخگویی به شبهات، برنامه منسجم خاصی را دنبال نمی کنند.

مهارت غیر از آن دانسته های علمی است؛ یک طلبه ای امکان دارد که به علوم یک موضوعی کاملا مسلط باشد، اما مهارت تبیین آن را نداشته باشد.

طلابی هستند که در یک موضوع به صورت کامل استاد فن هستند، اما در پاسخگویی به شبهات با یک خلأ جدی مواجه می‎‌شوند.

مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی قدم های مثبتی در این راه برداشته است و در حال برگزاری دوره‌های مختلف پیرامون این مسئله هستند. اینها موارد جدی هستند که باید از طرف نهادهای ذی‌ربط به آن رسیدگی شود.

مهمترین مسئله‌ای که در ایام تبلیغ ماه محرم با آن مواجه هستیم همین مسئله است.

مواردی داریم که برخی اشخاص در سالهای قبل، اهل عزاداری و نماز و روزه بوده‌اند و در حال حاضر هر چند در جلسات شرکت می‌کنند، ولی حال و روحیه حسینی سابق را ندارد و برخی از اوقات به صراحت این مشکل را ابراز می‌کنند.

این افراد با شبهات مختلف مواجه شده‌اند؛ مثلا شبهه «علت قیام کربلا به سبب اختلافات خانوادگی» در ذهن این جوان اثر کرده است و نیاز به پاسخ متناسب به این شبهه را دارد و به خاطر این شبهه، عُلقه و محبت معنوی برای این مراسمات در درون این جوان کم شده است؛ بنابراین این مسئله برای او باید حل شود.

پاسخ به سوالات و شبهات جامعه امروزی دو سویه است

یک سری از شبهات کربلا در اثر عدم اطلاعات کافی از تاریخ، تحلیل و بررسی‌های مجتهدانه معارف دینی است که باید به صورت کامل به این مسائل باید پرداخت شود و صرف بیان مکررات و پاسخ های نامتناسب مسئله را حل نمی کند.

ریشه‌یابی شبهات و توجه به معضل فکری جوان در اثر ممارست، مطالعات تاریخی و تحلیل دقیق از وقایع امکان پذیر است؛ یعنی از یک سو مخاطب دغدغه حل شبهه داشته باشد و از سوی دیگر طلاب و دانش آموختگان به مبانی تاریخی و تحلیلی جریان‌شناسی جوامع تسلط داشته باشند.

* توضیحی پیرامون چگونگی رسوخ شبهه در ذهن مخاطب و نحوه شکل‌گیری آن در نظام معرفتی مخاطب بفرمایید.

علل شکل‌گیری و رسوخ شبهه در اذهان مخاطبین

در بحث مهارت های پاسخ گویی یکی از نکاتی که به آن پرداخته می شود، مخاطب شناسی است.

بررسی جهات مختلف مخاطب شناسی شامل سن افراد، جنس شبهات و اسباب به دام افتادن در شبهات است.

گاهی اوقات مخاطب به خاطر ضعف در مبانی اعتقادی دچار شبهه می‌شود؛ فرض کنید که مخاطب در مسئله عدالت خدا، از تفاوت های حقوق زن و مرد به شبهه عدم عدالت الهی می‌رسد.

در این شبهه اگر مخاطب، مبانی اعتقادی قوی داشته باشد، چرایی این مسئله را ولو به صورت اجمالی تحلیل کرده و دچار شبهه نمی‌شود؛ اما اگر در مبانی اعتقادی ضعف داشته باشد، این شبهه در ذهن او رسوب می کند و ضعف در مبانی اعتقادی باعث رسوخ شبهه در ذهن او می شود.

اهمیت سوالات و شبهات دینی

در زمان حضرت علی علیه السلام در وسط معرکه، فردی از حضرت در مورد شبهات توحیدی سوال می‌کند؛ اصحاب اعتراص می‌کنند که الان وقت جنگ است نه پاسخ به شبهه که حضرت می‌فرمایند: ما به خاطر همین سوال و شبهات در حال جنگ هستیم.

حضرت در وسط معرکه و جنگ در حال پاسخ دادن به شبهات هستند که این نشان از اهمیت سوالات و شبهات توحیدی است.

مرحوم علامه طباطبایی(ره) می‌فرمود: «اگر دین را به یک درخت تشبیه کنیم، دین همانند درخت دارای ریشه، تنه و برگ است».

ایشان می‌فرمایند ریشه های درخت دین اعتقادات است، تنه آن اخلاق است و شاخ و برگ آن احکام الهی است.

درختی که ریشه نداشته باشد، هر چند جلوه زیبایی داشته باشد، اما با وزش باد ضعیف، از پا در می‌آید. دینداری‌ای که ریشه و مبانی اعتقادی محکمی نداشته باشد، با ایجاد شبهات کوچک و بزرگ تهدید و نابود می‌شود.

ضعف مبانی اعتقادی، ریشه پیدایش شبهات و انحرافات

معمولا در خانواده مذهبی، جوان متدین قبل از ورود به محیط های اجتماعی مقید به رعایت دستورات الهی است؛ اما با ایجاد شبهات ابتدایی، از پا در می آید؛ چراکه این دینداری ریشه نداشته و دارای مبانی اعتقادی سست بود. بخش عمده مخاطبانی که دچار شبهه می شوند، به خاطر ضعف مبانی اعتقادی آنهاست.

گاهی برخی از افراد به خاطر مسائل انگیزشی، احساسی و یا ضعف ها و آلودگی های اخلاقی دچار شبهه می‌شوند. در قرآن کریم آمده که آلودگی های اخلاقی اگر در وجود انسان جمع شود، موجب تکذیب آیات الهی می‌شود.

شما در همین حوزه‌ها و دانشگاهها با افرادی مواجه بودید که حتی در حوزه های مختلف دینی تالیفات مهمی داشتند، اما خودشان در همان موضوع دچار شبهات و لغزش هایی شدند؛ این افراد به لحاظ مبانی، مسلط به معارف الهی بودند، اما ضعف های اخلاقی باعث رسوخ شبهات در وجود آنها شده است.

عواطف و احساسات، ریشه دیگر پیدایش شبهات و انحرافات

یکی دیگر از عوامل مهم ایجاد شبهات و رسوخ آن در وجود انسان ها، خصوصا نوجوانان، کمبود عواطف و احساسات است. این افراد به جهت مسائل احساسی و عاطفی در دام شبهات و شبهه‌افکنان می‌افتند.

پاسخ به هر کدام از این عوامل و افراد ترفندهای مختلفی دارد؛ به تعبیر آیت الله جوادی آملی برخی شبهه علمی و برخی شهوت عملی در طرح مسئله دارند.

کسی که به دلیل ضعف های مبانی و اخلاقی در دام شبهه افتاده باشد، باید شبهات او را به گونه‌ های مختلف و متناسب جواب داد. این مسئله را ما در مرکز ملی به صورت های مختلف مواجه هستیم؛ فرض کنید که خانم هایی زنگ می‌زنند و می‌گویند که عدالت خدا را قبول ندارم؛ در ابتدا ما خوشحال می‌شویم که برای پاسخ به شبهه دغدغه مند است که با این مرکز تماس گرفته تا حل کند.

اگر مهارت نداشته باشیم هر چقدر برای این افراد توضیح دهیم، مسئله حل شدنی نیست و در زمین سوالات او بازی خواهید کرد، اما اگر قبل از جواب به شبهات مهارت به خرج دهیم و سوالات اکتشافی داشته باشیم، می‌بینیم که مسئله اصلا مشکل اعتقادی نیست، این فرد مثلا ازدواجش به تاخیر افتاده و مشکل عاطفی دارد و اگر راهکار این مسئله را برای او تبیین کنیم، در این صورت هم شبهه او برطرف می‌شود و هم به راه حل مشکلات خود فکر می‌کند.

* معمولا چه سؤالاتی در مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی بیشتر پرسیده شده و بستر و سرچشمه این شبهات از کجاست؟

شبکه‌های مجازی، مهمترین منشأ سوالات مخاطبین

یکی از ویژگی های مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی این است که طیف مخاطبین آن گسترده است؛ یعنی بچه ابتدایی تا انسان باسواد دکتری از مناطق مختلف جزو مخاطبان هستند و نوع سوالات آنها متفاوت است.

در این مرکز داده‌ها و تحلیلی های آماری نشانگر سن افراد و جنس سوالات هستند، مثلا در استان تهران اینکه در یک سال اخیر سن دانش‌آموزان کدام جنس از سوالات را دارند، کاملا طبقه بندی شده است.

فلذا این سوال را به صورت کلی نمی توان جواب داد که بیشترین سوالات از طرف کدام جنس از مخاطبان هستند و به صورت کلی سوالات متفاوت است.

برخی از سوالات یک مقداری عمومیت دارد، مثلا در سنین دانش‌آموران دوره متوسطه بحث های مربوط به فلسفه خلقت خیلی مورد سوال است یا در افراد نخبگان مسائل مربوط به الحاد بیشتر مطرح می شود.

به لحاظ منشأ و سرچشمه سوالات، وقتی با افراد مختلف گفت‌وگو می‌کنیم از مهمترین منشأ سوالات مخاطبین شبکه های مجازی است.

بخش عمده ای از سوالات ذهنی نوجوانان و بقیه مخاطبان شبهات موجود در فضای مجازی است.

تفاوت معنادار بین سنخ سوالات مخاطبین

یک نشانه این مسئله این است که ما در مرکز ملی پاسخ گویی، یک بخش تلفنی و یک بخش پاسخگویی به صورت آنلاین و آفلاین داریم. عمده مخاطبان تلفنی ما قشر ۳۰ الی ۴۰ سال به بالاتر هستند و مخاطبان فضای مجازی ما عمدتا شامل جوانان و نوجوان هستند. تفاوت معناداری بین سنخ سوالات در مخاطبین هم وجود دارد.

سوالاتی که مخاطبین فضای مجازی می‌پرسند، عمدتا سوالاتی هستند که در فضای مجازی مطرح شده و در آن فضا درگیر هستند.

سوالاتی که در این مرکز در بخش رصد انجام می شود به وضوح می‌بینیم که در شبکه های مجازی و رسانه های بیگانه، خط و دامنه آن ترویج می شود و متناسب با اهداف خود، سوالات و شبهات را پخش می کنند؛ هر چند این عملیات منحصر به این نیست و گاهی اوقات در برنامه های تلویزیونی خودمان سوالات و مباحثی که مطرح می شود، بلافاصله در فردای آن روز در مرکز ملی بروز پیدا می کند، مثلا در زمان پخش برنامه زندگی پس از زندگی، فردای آن روز بلافاصله سوالات و شبهات مخاطبین بر اساس همین برنامه طرح می شود و یا کارشناسی در یک برنامه صحبت می کند که سوالات آن بلافاصله در مرکز بروز پیدا می کند.

در هر حال چون طیف سوالات گسترده است، انواع و اقسام سوالات است که از منشأهای مختلفی ایجاد می شوند.

* طلاب برای پاسخگویی مناسب به شبهات از کجا باید شروع کنند تا بتوانند موفق باشند؟

طلبه‌ای که وارد عرصه پاسخگویی به شبهات و سوالات شود چند کار باید انجام دهد.

۱. حتما دروس حوزوری را با تمام قوت دنبال کند؛ این دروس شاید مستقیم ارتباطی با پاسخ به شبهات نداشته باشد، اما مبانی علوم دینی را برای ما تامین می کند، فلذا باید همین دروس فقه، اصول، فلسفه و کلام را به قوت خواند.

۲. مطالعات جنبی خود را باید بالا ببریم. یکی از مواردی که به ما در عرصه پاسخ به شبهات خیلی کمک می کند، انس با مجموعه آثار شهید مطهری است. این چیزی است که حداقل بنده خودم دو بار در صحبت های حضرت آقا دیده و شنیدم که یک بار در جمع طلاب همدان و یک بار هم در جمع طلاب قزوین فرمودند که اگر قرار بود من نظام درسی حوزه را بنوسیم، کتاب های شهید مطهری را جزو کتاب های درسی قرار می دادم.

در یک فرآیند چند ساله اگر طلبه کتاب های شهید مطهری را مسلط باشد؛

اولا: نظام فکری پیدا می کند.

ثانیا: یک اطلاعات گسترده در مسائل مختلف دینی مثل تفسیر قرآن، علوم اجتماعی و دیگر علوم پیدا می کند.

ثالثا: یک توانمندی در مواجهه با افکار غلط پیدا می کند؛ بنابراین با کتب شهید مطهری باید انس داشته باشند. مطالعات جنبی منحصر در کتب شهید مطهری نیست، هر چند به عنوان یکی از پایه های ضروری و حتمی است، ولی به طور مرتب باید خود را با جدیدترین جریانات و سوالات دینی مواجه کنیم. در یک کلمه باید مطالعات دینی را بالا برد.

۳. حتما در دوره‌های مهارت پاسخ گویی شرکت کنند که این خیلی لازم است و در جاهای مختلف از جمله مرکز ملی پاسخگویی برگزار می‌شود.

آموختن این مهارت‌ها، توانایی‌های پاسخ به سوالات و شبهات را به فعلیت می‌رساند؛ یعنی فلسفه این دوره به خاطر این است که افراد توانمندی‌های علمی دارند، ولی به دلیل نیاموختن این مهارت ها نمی توانند از این توانمندی ها استفاده کنند.

به نظرم با عملیاتی کردن این سه مورد، انس با این عرصه حاصل و توانمندی های طلاب و دانش‌آموختگان در این عرصه به فعلیت می رسد.

محمد رسول صفری عربی - حسین پاشائی